Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας

Η Αυτοκρατορία Των Κομνηνών

Το επίσημο χρονολογικό ορόσημο της ίδρυσης της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας θεωρείται το έτος 1204, όταν οι δύο αδελφοί Αλέξιος και Δαβίδ Κομνηνός κατέλαβαν την πόλη της Τραπεζούντας. Η επιλογή του χώρου δεν υπήρξε τυχαία αλλά µάλλον επιτυχής. Η άμυνα από εξωτερικούς εχθρούς ήταν δυνατή µιας και η περιοχή ήταν αποµονωµένη και γεωγραφικά σχεδόν κλειστή. Ο εμπορικός δρόμος της Τραπεζούντας προς την Ταυρίδα είχε τεράστια οικονομική σημασία, κυρίως λόγω των υψηλών τελωνειακών εσόδων που προσέφερε. Ο πληθυσμός, σχεδόν εξολοκλήρου ελληνικός ή εξελληνισμένος, ήταν ορθόδοξος µε στενότατους δεσμούς µε το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Όλα τα παραπάνω συντέλεσαν στην επιλογή της Τραπεζούντας από τους Κομνηνούς.

Οι αυτοκράτορες που εξουσίασαν τον Πόντο ανήκαν όλοι στην ίδια οικογένεια που προήλθε άμεσα από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α΄ Κομνηνό. Από την αρχή πήραν την ονομασία Μεγάλοι Κομνηνοί που σήμαινε ότι αυτοί µόνο ήταν άμεσοι απόγονοι του αυτοκρατορικού οίκου των Κομνηνών. Το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών εκτεινόταν σε αρκετά μεγάλη έκταση δυτικά και ανατολικά της Τραπεζούντας. Ειδικά μετά τη νίκη του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ Γίδωνος (1222 - 1235) κατά του Σελτζούκου σουλτάνου Μελίκ το 1223, η εξουσία του απλώθηκε από τη Σινώπη ως τα σύνορα µε τη Λαζική ενώ στο νότο έφτανε ως την Κολωνία. Το διαµετακοµιστικό εμπόριο υπήρξε, όπως και παλιότερα, η βασική πηγή οικονομικής ανάπτυξης για όλη αυτήν την περιοχή. Για το λόγο αυτό, η περιοχή από νωρίς προσείλκυσε το ενδιαφέρον μεγάλων εµποροναυτικών δυνάμεων της Δύσης (Γένουα - Βενετία) αλλά κι αύξησε τις ληστρικές διαθέσεις των Σελτζούκων Τούρκων.

Ο 14ος αιώνας βρήκε την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας να δοκιμάζεται έντονα τόσο από τους εξωτερικούς εχθρούς που καιροφυλακτούσαν, όσο κυρίως από εσωτερικές έριδες που οδήγησαν σε εμφύλια σύγκρουση. Η υποβόσκουσα διαμάχη μεταξύ των αριστοκρατικών φατριών του Πόντου δεν άργησε να ξεσπάσει αμέσως μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Βασιλείου (1332 - 1340). Η τραπεζούντια αριστοκρατία αντιπροσωπευόταν από τους Σχολαρίους και τους Αµυντζανταράντες. Η κατάσταση εξομαλύνθηκε κάπως µε την ανάρρηση του Ιωάννη Γ΄ (1342 - 1344), οπότε κι η ομάδα των Σχολαρίων τελικά επικράτησε. Τα πράγματα πάλι εκτραχύνθηκαν επί Μιχαήλ (1344 - 1349). Κάτω από τη λαϊκή αντίδραση, που υποκινείτο από τους Αµυτζανταράντες, ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να παραχωρήσει το θρόνο στον Αλέξιο Γ΄, γιο του Βασιλείου. Χάρη στον αυτοκράτορα αυτόν, ο Πόντος γνώρισε σηµαντική πολιτιστική ανάπτυξη. Οι διάδοχοι του Αλεξίου Γ΄, το 15ο αιώνα, ασχολήθηκαν περισσότερο µε τον έλεγχο της δράσης των ιταλικών ναυτικών πόλεων (Βενετία - Γένουα) μέσα στην αυτοκρατορία τους. Αν όμως ο ιταλικός κίνδυνος αντιμετωπιζόταν χλιαρά εξαιτίας του πρόσκαιρου αποικιακού χαρακτήρα του, ο οθωμανικός κίνδυνος φάνταζε σημαντικότερος. Η συμφωνία που πέτυχε στα 1442 ο Αλέξιος ∆΄ µε τους Οθωμανούς δεν εμπόδισε τους τελευταίους να επιτεθούν κατά της Τραπεζούντας την εποχή του Ιωάννη ∆΄ (1446 - 1458). Αν κι η απόκρουση του εχθρού ήταν αυτή τη φορά επιτυχής, το τέλος ήταν πολύ κοντά. Στα 1461, ο Μωάμεθ ο Πορθητής πολιόρκησε και κατέλαβε την πόλη της Τραπεζούντας σβήνοντας έτσι από το χάρτη την τελευταία ελληνική γωνιά που επιβίωσε και μετά την πτώση της Βασιλεύουσας.

2.2 Πολιτιστική Προσφορά Αυτοκρατορίας Τραπεζούντας

Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας δικαιωματικά κατέχει ξεχωριστή θέση στην παγκόσμια ιστορία, αφού χάρη στη διπλωματική ευελιξία και την πολιτική και στρατιωτική ικανότητα των διοικούντων κατόρθωσε να βοηθήσει πολύπλευρα την ταραγμένη από τις μεσαιωνικές δεισιδαιμονίες Ευρώπη. Οι συνεχείς απελευθερωτικοί και αμυντικοί αγώνες των Κομνηνών της Τραπεζούντας όχι µόνο εξασθένισαν την ασιατική επέκταση στην απροετοίμαστη Δύση, αλλά και βοήθησαν πολιτιστικά την Ευρώπη µεταλαµπαδεύοντας σ' αυτή τον ώριμο πολιτισμό και την παιδεία της, μετά την αναγκαστική φυγή των λόγιων της Τραπεζούντας όταν χάθηκε και το τελευταίο αυτό ελληνικό προπύργιο. Ο Πόντιος Βησσαρίων, ο μετέπειτα Καρδινάλιος, και ο φιλόσοφος Γεώργιος ο Τραπεζούντιος κατέχουν ακόμη και σήμερα ξεχωριστή θέση στα ευρωπαϊκά γράµµατα.

Η Τραπεζούντα τον 14ο αιώνα υπήρξε κέντρο της αστρονομίας και των μαθηματικών µε ονομαστούς δασκάλους, όπως τον Γρηγόριο Χιονιάδη, τον Κωνσταντίνο Λουκύτη και τον κληρικό Μανουήλ. Από όλα τα μέρη του κόσμου πήγαιναν εκεί για να σπουδάσουν. Στη σχολή της Τραπεζούντας δίδαξε επίσης ο βυζαντινός ποιητής Θεόδωρος Πρόδρομος, ο γνωστός στη νεοελληνική λογοτεχνία ως Φτωχοπρόδροµος, ενώ πολλοί ιστορικοί από την Τραπεζούντα, όπως ο Θεωνάς, ο Μιχαήλ Πανάρετος, ο Ανδρέας Λιβαδινός και ο μητροπολίτης Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, έγραψαν άριστες ιστορικές, φιλολογικές εθνολογικές και γεωγραφικές πραγματείες.

Η Τραπεζούντα ως πρωτεύουσα του παρευξείνιου ελληνισμού εκτός από πνευματικό κέντρο υπήρξε και κόμβος εμπορικών ανταλλαγών ανάθεσα στις χώρες της Ανατολής και της Δύσης, µε αποτέλεσμα στην αγορά της να συναντώνται λαοί από την Ασία και την Ευρώπη οι οποίοι μετέφεραν μια πολυχρωμία από γλώσσες, ενδυμασίες και θρησκείες.